بیوفیدبک نوعی روش درمانی است که در آن از سنسورهایی استفاده می‌شود که با اتصال به بدن فعالیت‌های کلیدی بدن را اندازه‌گیری می‌کنند. بیوفیدبک به فرد کمک می‌کند تا بیشتر درباره چگونگی عملکرد بدن خود بداند. این اطلاعات به فرد کمک می‌کنند تا کنترل بهتری روی فعالیت‌های خاصی از بدن خود داشته باشد و به این ترتیب مشکلات سلامتی خود را بهبود بخشد. بیوفیدبک بر اساس مفهوم "ذهن فرای ماده" ساخته شده است. ایده این است که با انجام تکنیک‌های صحیح، فرد می‌تواند با تمرکز روی چگونگی پاسخ بدن خود به عوامل استرس‌زا یا سایر محرک‌ها وضعیت سلامت خود را تغییر دهد. استرس مزمن می‌تواند اثرات منفی شدیدی روی بدن داشته باشد. مثلا ممکن است باعث افزایش فشار خون، افزایش دمای بدن و اختلال در عملکرد مغزی شود. هدف بیوفیدبک کمک به فرد برای کنترل آن دسته از فرآیندهای جسمی است که زمانی تصور می‌شد کاملا غیرارادی هستند و به این ترتیب به وی کمک می‌کند تا پاسخ‌های روانی و فیزیکی موثر به فرآیند استرس را بهبود دهد .

انواع بیوفیدبک

سه روش رایج بیوفیدبک عبارتند از:

• بیوفیدبک الکترومیوگرافی(EMG): انقباض عضلانی را که با گذشت زمان تغییر می‌کند اندازه می‌گیرد.
• بیوفیدبک دمایی یا حرارتی: تغییرات دمای بدن را در طول زمان اندازه می‌گیرد.
• الکتروانسفالوگرافی: فعالیت موج مغزی را در طول زمان اندازه می‌گیرد.

هدف بیوفیدبک درمانی

هدف بیوفیدبک مقابله با استرس از طریق تکنیک‌های آرام‌سازی است. فرد به صورت آگاهانه تنفس، ضربان قلب و سایر فعالیت‌های غیرارادی را برای سرکوب پاسخ بدن به موقعیت‌های پرتنش کنترل می‌کند. بیوفیدبک بیشترین تاثیر را روی وضعیت‌هایی دارد که به شدت تحت تاثیر استرس قرار دارند. وضعیت‌هایی از این قبیل شامل اسپاسم عضلانی لینک به گرفتگی عضلات، اختلالات یادگیری، اختلال خوردن و شب ادراری هستند. بیوفیدبک ممکن است برای درمان مشکلات جسمی و روانی متعدد مورد استفاده قرار می‌گیرد. این موارد شامل:

• درد مزمن
• آسم
• هرزگی
• یبوست
• سندروم روده تحریک‌پذیر
• عوارض جانبی شیمی‌درمانی
• فشارخون بالا
• بیماری رینود
• استرس یا اضطراب

برخی از افراد بیوفیدبک را به عنوان شکلی از درمان برای این وضعیت‌ها ترجیح می‌دهند چرا که نوعی روش غیر تهاجمی است که در آن از هیچ دارویی استفاده نمی‌شود. سایر افراد برای بهبود حال عمومی بیوفیدبک را همراه با  سایر گزینه‌های درمان سنتی مورد استفاده قرار می‌دهند.

دستگاه بیوفیدبک چگونه کار می کند؟

• بیوفیدبک تغییرات فیزیکی ظریف را به سیگنال‌های قابل تفسیر تبدیل می‌کند. در جلسه درمانی درمانگر حسگرهایی را به پوست فرد می‌چسباند. این حسگر معمولا یک ترمیستور است که دمای انگشت را اندازه می‌گیرد و/یا یک الکترودی است که انقباض در عضلات دردناک را ثبت می‌کند. این حسگرها نتیجه را صرفا به صورت اعداد نمایش نمی‌دهند. برای مثال الکترودها ممکن است به هدفون‌هایی متصل شوند که انقباض عضلانی را به صوت تبدیل می‌کنند. نتایج ترمیستور می‌تواند به صورت یک گراف روی مانیتور نمایش داده شود.
• سپس درمانگر به شما کمک می‌کند تا آرام بگیرید. وی احتمالا از شما می‌خواهد تا یک مکان آرام و دلنشین را تصور کنید و یا به شما تکنیک‌های تنفس صحیح را آموزش خواهد داد. در حالیکه ذهن شما آرام می‌گیرد دمای انگشتان شما ممکن است برای مثال از 88 درجه به 94 درجه برسد که نشانه این است که جریان خون در حال بهتر شدن است. آنچه الکترود نیز اندازه می‌گیرد احتمالا از 7 میکرو ولت به سه میکرو ولت می‌رسد که نشان‌دهنده این است که عضلات در حال آرام شدن هستند. افراد در حالت طبیعی به چنین تغییراتی توجه نمی‌کنند.

• به خاطر وجود بیوفیدبک اتصال بین مغز و بدن تبدیل به یک جاده دو طرفه می‌شود. فرد به صورت ناگهانی متوجه می‌شود که می‌تواند جریان خون خود را بهتر کند و انقباض عضلانی را کم کند این‌ها کارهایی هستند که زمانی تصور می‌شد خارج از کنترل هستند. پس از 12-10 جلسه، این توانایی چنان دروجود فرد ریشه‌دار می‌شود که فرد می‌تواند از آن در هر زمانی که نیاز به تسکین درد داشت استفاده کند و دیگری نیازی به هدایت توسط هدفون یا نورهای چشمک‌زن ندارد.

بیوفیدبک چطور درد کمر ا کم می‌کند

کمردرد  گاهی اوقات بوسیله فشار اعمال شده از داخل در نواحی پایین‌تر کمر اتفاق می‌افتد. این فشار باعث می‌شود عضلات کمر و گاهی اوقات گردن تحت فشار قرار بگیرند که این منجر به ایجاد کرامپ و درد عضلانی می‌شود.  بیوفیدبک تراپی درد کمر را با برداشتن فشار عضلانی که در پاسخ به انقباض ماهیچه‌های کمر ایجاد می‌شود کم می‌کند. آرام‌سازی کلید کمک به تسکین کمردرد است و با استفاده از این شکل درمان فرد قادر خواهد بود تا خود را آرام کند و همچنین مقداری از انقباض و فشار موجود در عضلات خود را کاهش دهد. به فرد آموزش داده خواهد شد که چطور با انجام تمرینات تنفسی آرام شود و در کجای کمر سنسورهای الکتریکی کار گذاشته شوند. زمانی‌که فرد آرامش پیدا کند قادر خواهد بود که درد کمر خود را بهتر کنترل کند.

بیوفیدبک درمانی برای بی‌اختیاری ادرار و مدفوع 

عضلات کف لگن به کنترل عملکرد مثانه و روده کمک می‌کنند. چنانچه به این عضلات صدمه‌ای وارد شود یا ضعیف شوند بی‌اختیاری در کنترل ادرار یا مدفوع به وجود می‌آید. چنانچه علت بی‌اختیاری ادرار ضعیف شدن عضله یا مشکل عصب باشد ممکن است فیزیوتراپی به عنوان یک گزینه درمانی توصیه شود. فیزیوتراپی معمولا به همراه سایر گزینه‎‌های درمانی تجویز می‌شود. بیوفیدبک یک روش درمانی بدون درد است که در آن سنسورهایی به بدن متصل می‌شوند و درمانگر طب فیزیکی به فرد تمرین‌های روانی و فیزیکی را برای کنترل عضلات آموزش خواهد داد. در بی‌اختیاری ادرار، بیوفیدبک اغلب در موارد زیر استفاده می‌شود:

• اختلال در عملکرد عضلات کف لگن
• تکرر ادرار یا احساس نیاز دفع فوری ادرار
• مشکل در تخلیه مثانه
• درد لگن

این کار ممکن است پیش از جراحی برای کاهش احتمال بروز چنین مشکلاتی نیز انجام شود. با استفاده از سنسورهای کوچک متصل به بیرون بدن، فرد یاد خواهد گرفت که چه زمانی عضلات اسفنکتر مقعدی را منقبض کند و به این ترتیب این عضلات برای اینکه موثرتر عمل کنند تحت آموزش مجدد قرار خواهند گرفت. این شکل رفتاردرمانی به فرد کمک می‌کند تا کنترل لازم روی عادات روده را ایجاد و حفظ کند.

مزایای بیوفیدبک درمانی

• آرام‌سازی عضلات منقبض
• کاهش فشارخون
• کنترل درد
• آموزش مجدد به عضلات
• کاهش اضطراب، افسردگی و عصبانیت
• بهبود جریان خون
• کاهش زمان واکنش
• کاهش اسپاسم، فلج، حرکات غیر ارادی اندامها
• کاهش تحریک‌پذیری روده
• کاهش سرگیجه
• کاهش علائم پاتولوژیک
• افزایش قدرت تمرکز و توجه
• افزایش قدرت حافظه کوتاه مدت
• افزایش قدرت حافظه بلندمدت
• افزایش صبوری و انعطاف‌پذیری روانی
• افزایش مهارت فیزیکی و روانی و/یا توانایی حرکت
• افزایش اکسیژن‌رسانی به سلول‌های بدن
• افزایش حس سلامت عمومی بدن
• افزایش کیفیت خواب

مزایای اثبات شده بیوفیدبک متعدد هستند. جلسات آموزشی متعدد می‌تواند سیستم عصبی را به وضعیت پاراسمپاتیک خود برگرداند و به مغز اجازه دهد تا غالبا در یک ریتم آلفا فعالیت کند. رایج‌ترین پاسخی که مشتریان پس از یک جلسه احساس می‌کنند احساس آرامش عمیق است.

مشکلات بیوفیدبک درمانی

معایب بیوفیدبک درمانی عبارتند از:

• مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا تاثیر آن مشاهده شود.
• ممکن است هزینه انجام آن بالا باشد.
• همه متخصصین حوزه بیوفیدبک توانایی درمان درد را ندارند.

چطور بیوفیدبک به بیماران کمک می‌کند تا درد مزمن خود را کنترل کنند؟

سه مرحله وجود دارد که در طی آموزش بیوفیدبک اتفاق می‌افتند.

• در طی مرحله اول، بیمار از پاسخ فیزیکی مشکل‌ساز خود مطلع می‌شود. افراد مشخص می‌کنند که چطور بدنشان به تنوعی از عوامل استرس‌زا پاسخ می‌دهد و توانایی خود را برای غلبه بر واکنش‌های فیزیکی ناخواسته تعیین می‌کنند.
• در طی مرحله دوم، بیمار از سیگنال‌های بیوفیدبک برای کنترل پاسخ فیزیکی خود استفاده می‌کند. فرد توسط درمانگر برای دستیابی به اهداف مرتبط با مدیریت پاسخ فیزیکی ویژه راهنمایی می‌شود.
• در مرحله نهایی بیمار کنترل را از دستگاه بیوفیدبک به خود منتقل می‌کند. افراد از طریق آزمون و خطا آغازگرهایی را شناسایی می‌کنند که به آنها هشدار می‌دهد که از مهارت‌های خود تنظیمی که یاد گرفته‌اند استفاده کنند. در پایان درمان، بیماران معمولا ترغیب می‌شوند تا تمرین‌های ذهنی را به صورت روزانه تمرین کنند.

سوالات رایج در مورد کارکرد دستگاه بیوفیدبک

فرد چه وقت اثر بیوفیدبک را مشاهده می‌کند؟

گاهی اوقات فرد در حین جلسه درمانی احساس بهبود می‌کند و گاهی پس از اینکه جلسه درمانی را ترک کرد یا حتی روز بعد زمانی که مغز فرصت تثبیت اطلاعات را پیدا کرد احساس بهبود می‌کند.

تغییرات تا چه مدت دوام دارد؟

در ابتدا، اثرات مثبت به مدت یک روز یا بیشتر دوام پیدا می‌کند، به تدریج دوام این اثرات طولانی‌تر می‌شود.

آموزش چقدر طول می‌کشد؟

نمی‎‌توان برای افراد مدت زمان آموزشی خاصی را پیش‌بینی کرد. بسته به ماهیت و شدت وضعیت، مدت زمان لازم برای آموزش متغیر است. این فرآیند مشابه کسب مهارت در سایر حوزه‌های عملکردی است. تغییرات مثبت به سرعت احساس می‌شوند. اگرچه مدت زمان مورد نیاز برای آموزش به شدت وضعیت بستگی دارد  اما از همان ابتدا فرد علائم بهبود را در وجود خود احساس می‌کند.

فرد چطور متوجه می‌شود که بیوفیدبک تاثیرگذار بوده است؟ 

فرد از همان جلسه اول شروع به احساس بروز تغییرات و واکنش‌های مثبت می‌کند. اگرچه از آنجا که مغز از میلیون‌ها نورون ساخته شده است چند جلسه درمانی لازم است تا فرد متوجه تغییرات شود.

یک جلسه درمانی چقدر طول می‌کشد؟ 

معمولا هر جلسه درمانی  45 دقیقه تا یک ساعت طول می‌کشد.

فرد چطور به دستگاه بیوفیدبک متصل می‌شود؟

بیوفیدبک یک روش غیرتهاجمی است که هیچ دردی ندارد. در این روش هیچ جریان الکتریکی از بدن فرد عبور داده نمی‌شود. فعالیت بیولوژیک می‌تواند به راحتی از طریق تعدادی سنسور متصل شده به بدن به وسیله نوار چسب، ژل یا خمیر رسانا تحت نظارت و کنترل قرار گیرد.

آیا در روش بیوفیدبک هیچ جریانی از مغز یا بدن شخص عبور می‌کند؟

خیر. با بیوفیدبک حسگرها تنها اطلاعات را از فرد به دستگاه فیدبک منتقل می‌کنند. فیدبک به صورت سیگنال‌های صوتی و تصویری روی مانیتور کامپیوتر و اسپیکرها یا هدست  توسط فرد دریافت می‌شود.

زمانی که آموزش به پایان رسید آیا نیاز است که فردی مجددا آموزش ببیند؟

مهارتی که فرد در طول درمان به دست می‌آورد به زندگی روزمره وی منتقل می‌شود و در واقع مجددا به وی آموزش داده می‌شوند. معمولا، مشتریان خود را نسبت به استرس‌های زندگی مقاوم‌تر و انعطاف‌پذیرتر احساس می‌کنند. اما گاهی اوقات وقایعی در زندگی فرد رخ می‎‌دهد که باعث می‌شود وی احساس کند دوباره به الگوهای قدیمی برگشته است. اگر چنین است فرد باید یک دوره کوتاه تنظیم مجدد را بگذراند تا دوباره به مسیر برگردد. برای اتفاقات سنگینی که ممکن است پس از درمان اتفاق بیافتد مانند طلاق، بیکار شدن، مرگ یکی از اعضای خانواده یا ابتلا به یک بیماری سخت و جدی،  روان‌درمانی یا سایر انواع مداخلات مشاوره‌ای که بخشی از خدمات ارائه شده همراه با بیوفیدبک هستند می‌تواند به مشتریان کمک کند تا کنترل زندگی خود را مجددا به دست بگیرند. آسیب‌هایی چون سکته‌های شدید، صدمه به سر، یا سایر ضربه‌های فیزیکی ممکن است شدیدا عملکرد مغز را تغییر دهند و به این ترتیب بهبود حاصل از درمان بیوفیدبک را تحت تاثیر قرار دهند(8).